Halil Rıfat Paşa’nın tenbihnameleri

Dönemin en önemli devlet adamlarından Halil Rıfat Paşa, Sivas Valiliği sırasında yayımladığı tenbihnameleri 5 Kanunevvel 1300 / 17 Aralık 1884 tarihli bir yayında toplar. On bir tenbihnamede, günümüz için bile uygulanması gereken bazı önerileri işaret etmektedir.

Halil Rıfat Paşa, 1827 yılında Selanik Vilayeti’nin Siroz Sancağı’na bağlı Lika Köyü’nde “Bölükbaşı Ailesi” olarak tanınan bir ailenin çocuğu olarak dünyaya gelir. Sübyan mektebinde yeteneğini fark eden bölge eşrafından bir kişinin himayesinde İstanbul’daki Mülkiye Mektebi’nde eğitimini tamamlar. 1843 yılında, henüz on altı yaşındayken Serez’de tahrirat kaleminde staj yaparak göreve başlar. 1864 yılında tayin edildiği Tuna Vilayeti özel kalem müdürlüğü sırasında Midhat Paşa’nın maiyetinde bulunur. Sırasıyla Varna, Tırhala, Vidin mutasarrıflığı görevlerinden sonra Tuna Valiliği’ne tayin edilir. Daha sonra Halep, Kosova ve Selanik valilikleri yapar. 1882 yılı Ocak ayında tayin edildiği Sivas Valiliği sırasında bir dizi tenbihname yayımlar. Tembihname olarak da yazılan bu sözcük, bir dönem üst yönetimin, “Dikkat edilmesi gereken hususları bildirmek için daha alt birimlere yazılan yazı” olarak nitelenmektedir.

1885 yılı Eylül ayında Aydın, 1886 yılında Bağdat, bu görevden affını istemesi sonrası İşkodra, 1887 yılında Manastır Valiliği’ne tayin edilir. 27 Ekim 1895 günü sadrazamlığa atanır ve 1901 yılındaki vefatına kadar da bu görevini sürdürür. Burada dikkat edilmesi gereken en önemli husus, çalışkanlığı ve aldığı eğitim sonucu Selanik’in bir köyünde dünyaya gelen çocuğun imparatorluğun en yüksek makamına yükselme imkânıdır.

Halil Rıfat Paşa, Sivas Valiliği sırasında yayımladığı tenbihnameleri 5 Kanunevvel 1300 / 17 Aralık 1884 tarihli bir yayında toplar. On bir tenbihnamede, günümüz için bile uygulanması gereken bazı önerileri işaret etmektedir.

Saban ve Pulluk

1.Tenbihname, tarımdaki üretimle ilgilidir: “Rumeli’de pulluk, Anadolu’da kotan dedikleri sabanlarla sürülerek ekilen tarlalar çok ürün verir. Sivas vilayetinin çok yerlerinde bunu bilmediklerinden adi sabanla tarla sürdükleri için az ürün alıyorlar. Ahalinin çok ürün alması ve zengin olması istenir… Bundan böyle arazi sürülmelerinde kotan kullanılmasına önem verilmesine çalışılması, ilgili müdürlerin bu çalışmaları takip etmelerini, yapmayanların kusurlu, yapanların ise makbul sayılacağını bildiririm.”

Ağaçlar

2.Tenbihname (26 Temmuz 1298 / 7 Ağustos 1882 tarihli) ağaçlarla ilgilidir: “Çok yerde köylüler odun bulamadıklarından tezek yakıyorlar, Şimdi az çok odun bulan köyler dahi ağaçların köklerini söktüklerinden git gide ormanlar tükendikçe çok sıkıntıya uğrayacaklardır. Bu duruma bir çare bulmak lazımdır. Bunun için her adamın kaç parça tarlası varsa, her tarlanın dört kenarına mevsiminde meşe, söğüt, kavak, gürgen, kayın gibi ağaçlar dikmelidir... Hayvanların bu fidanları yememeleri için etraflarını çalı, çırpı ile muhafaza etsin. Bu sene ve gelecek sene ağaç ekilecek mevsimlerde bunları yapmamış olan ahaliye para cezası uygulanacaktır.”

Anlaşılan bu tenbihnamenin uygulanmasında bazı ihmaller görülmüştür ki, sekizinci ve dokuzuncu tenbihnamelerde yapılan uyarılara dikkat edilmesi ve verilen talimatların harfiyen uygulanması istenmektedir.

Yollar

3.Tenbihname, yollarla ilgilidir: “Bir köyden bir köye veyahut köylerden kasabalara giden yollar üzerinde bulunan köprülerden yıkılanlar ve onarıma muhtaç olanlar hangi köy toprağında ise, o köy ahalisine yaptırılması gerekir. İş büyük ve çok ise oradan ve o köprüden geçen tüm köyler halkına dahi yardım ettirilerek yaptırılacak ve onarılacaktır. Yollarda çamur olan yerler hangi köy toprağında ise o köy ahalisi tarafından taş ve çakılla doldurulup kolay geçilecek hâle getirilecektir. Yapılacak işin büyüklüğüne göre o yoldan faydalanan diğer köy ahalileri de bu çalışmaya katılacaktır.”

Okul ve okumak

4.Tenbihname, eğitimle ilgilidir: “İnsanı insan eden, dünya ve ahirette gayesine ulaştıran ilim ve çalışma, yani okumak ve yazmak ve okuduğu ile hareket etmektir. Bir okumuş adam ile okumamış adam arasında dağlar kadar fark vardır. Her fenalık cahillikten ileri gelir. Bugün hapishaneler dolusu adamlar yoklansa, içinde alim yoktur. Cümlesi cahildir ve bu cahillik sebebi ile adam öldürmüş, haydutluk ve hırsızlık yahut sair fenalık etmiş ki, hapse girmiştir. Meşhur sözdür, hapishaneleri kapatmak için okulları açmak gerekir. Onun için Bucak Müdürlerine tenbih olunur ki, hangi köyde okul yoksa ya yeniden okul yaptırsın ya da bir evi geçici olarak köy okulu hâline getirerek öğretmen tayin etsin. Erkek ve kız çocukları beş yaşına girdimi mutlaka okula verdirsin.”

Bu uyarı, altıncı ve on birinci tenbihnameler ile iki kez daha tekrarlanır; okul yapımı ve masraflarının karşılanması için bazı önerilerde bulunulur. Bir an önce okulların yapımı için gereken işlemlerin yapılmasında ihmali görülen bucak müdür ve yardımcılarının görevden alınacağı ve bir daha böylesi görevlere atanmamaları için isimlerinin kayıt altına alınacağı belirtilir.

Patates

5.Tenbihname, gıdayla ilgilidir: “Patata (Patates) denilen ürün ki yer elması gibi bir şeydir. Bu ürünü insan ve hayvan yer ve ekmek yerini tutar. Yağmur yağmasada, yine yetişir ve mazallah çekirge istilası olsa ve ekinleri yese de patataya zarar vermez. Hasılı bu ürün yoksullar için pek faydalıdır.”

Kızak

6.Tenbihname, ulaşımla ilgilidir: “Sivas’ta ve çevresinde fazla kar yağdığı zaman arabalar işleyememekte köylerden kasabalardan arabalar ile odun ve kömür gibi malzemeler getirilemiyor. Ahali kızak kullanmaya alışmış olsa, kar ne kadar çok olursa olsun kızaklar işleyebiliyor ve kızak işleyen yollar kardan hiç kapanmaz. Anlaşıldığı kadarıyla kızak bilinmiyor, kızak bulunan yerlerden birer numune görülüp, her köyün ileri gelenlerinden birer ikişer kişiye kızak yaptırılsın ve kar yağdığı zaman kullandırılsın. Köyün araba kullanan ahalisi köylerinde kızak kullanmaya heves edeceğinden Müdürler ahaliyi teşvik etsin.”

Yolların tahrip olması

7.Tenbihname, yollarla ilgilidir: “Yolların üzerinde ağaç sürtmek ve yolların üzeri kar ve buzla kaplanmadıkça yüklü ve yüksüz kızak yürütmek ve ormandan kesilen ağaçları bu yolların üzerinde yontmak, yolları harap ettiğinden yasak edilmiştir.”

Halil Rıfat Paşa’nın bir sözü tarihe geçer: “Gidemediğin yer senin değildir.” XIX. yüzyılda yüzlerce vali arasında, özellikle yol yapımına önem veren ve bu konuda isim bırakan neredeyse tek validir. Dahiliye Nazırlığı döneminde başlattığı Darülaceze projesi sadrazamlığının altıncı ayında tamamlanır ve varlığını günümüzde de sürdürmektedir. Beş yıl görev yaptığı Sivas’ta öyle bir ün bırakmıştır ki, merkezde adına bir lise kurulmuş, Sivas’ın önemli bir caddesine ismi verilmiş ve bir büstü yapılmıştır.

Halil Rıfat Paşa yalnızca yasaklamanın bir sonuç vermeyeceğini, yöneticilerin çözüm üretmesi gereken insanlar olduğunu gören ve buna göre davranan akil bir insandır. Bu nedenle vefatının üzerinden yüz yirmi yılı aşkın zaman geçse de yaptıkları ile hâlâ anılarda yer almaktadır.

Çok az insanımızın haberdar olduğu Halil Rıfat Paşa’yı ve onun tenbihnamelerini bilmemiz gerektiğini düşündüm. Vatan sevgisinin yalnızca lafla olmadığını bir kez daha hatırlamamız gerekiyor.

Halil Rıfat Paşa, Tenbihnameler-Sivas Valisi Halil Rıfat Paşa ve Tenbihnameleri, Sivas, 2022.