Balear Adaları’nda kayıp İslami Miras
Hristiyan orduları 1229-1232 yılları arasında Balear Adaları’nı alarak buradaki İslam hakimiyetine son verdiler. Tüm camiler kiliseye çevrildi. Bugün halen birçok kilisede çan kulesi olarak kullanılan minare izlerine rastlanır.
Mayorka, Minorka ve Ibiza ile Batı Akdeniz’in en önemli adalar grubunu oluşturan Arapça adıyla Balyar Adaları’ndan sadece Mallorca’nın Medine Mayurqa şehrinde 25 cami, onlarca medrese ve hamam vardı. 300 yıl İslam beldesi oldu bu adalar. Araplar Balear Adaları’na ilk olarak 8. yüzyılın başlarında, 707’de Ifriqiya’nın (Tunus-Afrika-Magrib) ünlü valisi Musa bin Nusayr’ın oğlu Abdullah bin Musa komutasındaki bir Müslüman filosu ile ulaştı. Ancak, adaların kesin fethi 902’de Kurtuba Emirliği’nce gerçekleştirildi.
Balear Adaları’nın fethi
Endülüslü zengin bir tacir olan İshak el Havlani hacca giderken Mayorka’da mola vermiş ve burayı çok beğenmişti. Hac dönüşü Kurtuba Emevi hükümdarını Balearları fethetmeye ikna etti. Al Hawlani, donanmanın komutasını üstlendi, Balearları fethetti ve Mallorca’nın ilk Valisi oldu. Aslında bu fetih öncesinde de yaklaşık 200 yıl boyunca Müslümanlar Mayorka başta olmak üzere diğer Balear Adaları’na çok sayıda sefer düzenlemişti. Ancak bu seferler, Müslümanlara cizye ödenmesi ve aleyhlerine düşmana yardım etmemeleri şartıyla barışla sonuçlanmıştı. Fakat ada halkı anlaşmaları bozup, her seferinde Müslümanlara karşı Frank ve Katalanlar’a yardım edip zaman zaman Endülüs’e de saldırmışlardı. Sanırım kesin fetih biraz da bu nedenle zorunlu görülmüştü. 902 yılında fethedilen adaları zamanla farklı İslam hanedanları yönetti. Adalar, İspanyol Kralı I.James’in işgale başladığı 1229 yılına kadar İslam egemenliğinde kaldı.
Refah ve Kültürel Gelişme Dönemi
Müslümanlar adalara uzun bir kültürel gelişme ve refah dönemi yaşattı. Adaların başkenti Palma’nın Arapça adı olan Medine Mayurka önemli bir kültürel ve ticari cazibe merkezi oldu. Akdeniz’deki en önemli ticaret limanlarından biri ve bir kültür şehri haline gelen Medine Mayorka, Minorka ve İbiza’da önemli Müslüman din alimleri, şairler, dil bilginleri ve tasavvuf erbabı yetişti. Endülüs, Mağrib, Sicilya ve doğudan çok sayıda alim Mayorka’ya gelip yerleşti. İslam tarihi kitaplarında “Mayurki” adıyla tanınan çok sayıda alimin ismine rastlanır. Dânî (İbnü’s-Sayrafî), Halef b. Ali et-Tai el-Kurtubi, İbnü’l-Hattâb, Abdullah b. Muhammed el-Abderi ve Şekkâz, Mayurka’da dini ilimlere katkıda bulunmuş çok sayıdaki alimden bazıları. İbn Hazm 1039 yılında adaya gelmiş ve yaklaşık on yıl burada kalmış. İbn Hazm’ın, Mâlikî fakihi Ebü’l-Velîd el-Bâcî ile olan ilmî münazaraları Mayurka’da gerçekleşmiş. Hristiyan iken Müslüman olup Hristiyanlığa reddiye yazan Abdullah b. Abdullah et-Tercümân da adaya gelmiş.
Mayorka İslam döneminde çok sayıda han, hamam, cami, konak, kasır, saray, sur gibi eserlerle donatılmış. Ancak bu eserlerden yalnızca bir hamam (Arap Hamamı), bazı mezar taşları, cam ve seramik kap kacak parçaları ile birkaç parça duvar süslemeleri günümüze ulaşabilmiş. Mayorka’nın başkenti Palma de Mallorca’daki Almudaina Sarayı, Orta çağ’da bir ada için fazla görkemli. Burada şehrin en büyük camii ve İslam dönemi vali konağı vardı. Kıblesi Kudüs yerine halen Mekke’ye dönük olan sarayın büyüklüğü Müslümanlara karşı kazanılan zaferin nişanesi.
Arapça: Dönemin Lingua Franca’sı
İsimler ve kavramlar Arapça çünkü Arapça dönemin lingua franca’sı idi. Endülüs veya Mağribi kültürünü benzersiz ve sofistike kılan ise sadece Arap Yarımadası ve Suriye’den buraya gelip yerleşen Arap kabileleri değil, bölgenin Müslümanlaşan yerli halklarının da katkılarıydı. Ancak Arap yönetici, entelektüel ve aristokrat sınıfın Balear Adaları halkının günlük yaşamında çok daha fazla etkisi oldu ve adalar hızla Araplaştı. Arapların Balear Adaları’na ve aslında bütününe katkılarının ve etkilerinin zenginliği zamanla Latin Amerika’ya kadar uzandı. Arap Hamamları ve Almudaina Sarayı Balear Adaları’nda en çok ziyaret edilen Arap/Müslüman kalıntıları ama başka kalıntılar da var. Araplar tarafından Yebisah (kuru) olarak adlandırılan Iziza (Ibiza) Adası’nda, Arap sulama sistemi ağının kalıntılarını sergilenmekte. 164 küçük işliğe bölünmüş olan, sulama sistemi açısından dünyada eşi benzeri olmayan, Müslüman toplumunun İbiza’daki muhteşem bir mirası. Suriye ve Mısır’dan getirdikleri gelişmiş tarım bilgileri sayesinde, mükemmel bir sulama alanı sağladılar. Hendek ve kemer izleri hala ayakta. Sahada biriken fazla suyu denize aktaran ve tarlaları bölmek için araziler arasında kanal ve hendekler açıp, bunları da birbirine bağlayan muhteşem bir ağ inşa etmişti Müslümanlar. Ses de Feixa denilen alanın adındaki Feixa kelimesi Arapça ‘’Fey’’ kelimesinden geliyor. Mayorka, Minorka ve Ibiza adalarındaki İslam etkisi, evlerin inşası, geleneksel kostümler ve müzik aletleri gibi birçok gelenekte ve ada lehçesi “Ibicenco”da bugün güçlü bir şekilde devam etmekte. Bu etki özellikle sulama ile ilgili terimlerde ve meyve-sebze adlarında çok açık.
Eğlenceler ve hristiyan hakimiyeti
İslamiyetin şarap yapmak için üzüm yetiştirmeyi yasaklamasına rağmen, asma yetiştiriciliği ve yer yer şarap üretimi yaygındı. Endülüs sadece ilimle değil, eğlenceleriyle de ünlüydü. Bunun kanıtı, 12.yy’da Kral I. James Mayorka Adası’nı fethettiğinde, adanın Arap Valisi İbn Abid’in, krala mükemmel kalitede üzümler sunmasıdır. 11.yy Arap yazarları ve 13.yy Arap tarihçisi El-Şakundi Menorca’da yüksek şarap ve et veriminden söz ederler. Bu aktarımlarda adada bulunan iyi sığırların yanı sıra iyi şarap yapmak için iyi asmaların da bulunduğunu belirtir El-Şakundi. Balear Adaları’nın başkenti Palma’nın eski Arap mahallesindeki dar sokaklarda dolaşırken; ahşap kapılarda, duvarlarda ve ferforjelerdeki izleri görülür. Özellikle Katalanların başını çektiği, Papalığın ve Aragon Krallığı’nın da desteklediği girişimlerle Hristiyan orduları 1229-1232 yılları arasında Balear Adaları’nı alarak buradaki İslam hakimiyetine son verdiler. Tüm camiler kiliseye çevrildi. Bugün halen birçok kilisede çan kulesi olarak kullanılan minare izlerine rastlanır. Mayorka’da Müslümanların kurduğu Medine Mayurka şehri alınınca şehrin valisi de esir alındı. Şehirde 8 gün süren yağma ve katliam gerçekleşti. Vali ve ailesi de esir alındıktan sonra öldürüldü. Dağlara ve oradan da Afrika’ya geçebilen az sayıda Müslüman bu katliamdan kurtulabildi. Sağ bırakılanlar da köleleştirildi. Mayorka’ın Müslüman & Arap kimliğinden bazı izler ada mutfağı ve Mudehar tarzı mimari dışında bazı isimlerde de yaşamayı sürdürüyor. Katedrale dönüştürülen Palma Ulu Camii’nin minaresinin bir kısmı korunmuş. Bitişiğinde bulunan ve yine İslami dönem eseri olan Almudaina Sarayı halen İspanya Kralı Palma’yı ziyaret ettiğinde resmi ikametgahı olarak kullanılır. Tarihçiler, Adalara gerçekten uygarlığı getirenlerin Araplar olduğunu yazmışlardır.
Doğudan Batıya Orta çağ İslam tarihi halen birçok bilinmeyenle dolu. Bu nedenle İslam arkeolojisi ve saha çalışmaları büyük önem taşıyor. Önyargı ve bağnazlıktan uzak, toleransı önceleyen bir Akdeniz barışının yolu İslam Arkeolojisinden geçiyor.
