Pritzker Ödülü

1980’li yıllardan bu yana mimarlığın uluslararası niteliğini belirleyen ödüller hem verdikleri parasal ödüllerle hem de yücelttikleri kişi ya da projelerle mimarlık ortamının en egemen söylemi oldular. Pritzker Ödülü ve Aga Khan Mimarlık Ödülü, Batı dünyasında öne çıkan ilk ödül oldu ve 1979’da ve 1980’de verildiler. Tüm güzel sanat dallarını kapsayan Japon imparatorluk ödülü Primaeum Imperiale ise ancak 1998’de verilmeye başlandı. Kuşkusuz tüm sanat dallarını kapsayan bu ödül bence en heyecan verici olanı. Aga Khan Mimarlık Ödülü önce yarım, şimdi bir milyon dolar ile parasal olarak en cömert olanı. Tekil örnek yapıları ve yapı gruplarını, yapılı çevrenin niteliğinin iyileştirmesi olarak sunması önemli. Burada Karim Aga Khan’ın bir önder olarak örnek göstermek niyeti tüm yapılanmayı belirlemekte. Bu arada Hassan Fathy (1980), Rifat Chadirji (1986), Geoffrey Bawa (2004) ve Oleg Grabar’ın (2007) etkin kişiler olarak anılmaları da var.

Pritzker Ödülü ise Hyatt Otelleri Vakfı’nın ve kişilerin mimarlık ortamına yaşam boyu katkılarını onurlandırılmasını amaçlıyor. Büyük otel kuruluşunun sahibi Jay Pritzker (1922 – 1999), Eşi Cyndy (1923 – 2024) ve oğulları Thom (d.1950), 1979 yılında Philip Johnson’un (1906 – 2005) önerisi ile Pritzker Mimarlık Ödülü’nü kurdular. İlk Ödül, Johnson’a verilince dedikodular ayyuka çıktı. Oysa belki bu sadece bir cemile idi. Çağdaş mimarlıkta önemli tartışmaların hem öznesi hem de hedefi idi. Yoksa, Johnson’un elbette ki yüz bin dolara gereksinimi olur muydu? 1980’de ikinci ödül Luis Barragan’a (1902 – 1988) verilince, sonra izleyen yılda James Stirling (1926 – 1992) onurlandırıldığında tüm mimarlık ortamı Pritzker Ödülü’nü çok ciddiye almaya başladı. Yalnız bir sorun vardı, Pritzker seçimleri hep kendilerini “Batı Dünyası”ında kanıtlamış şöhretlerdi. Pritzker Ödül tartışılırken biraz “bıyık altı” gülümsemeyle ve polisiye deyimle “bilinen zanlılar” tanımlaması egemen oldu.  Yer yer mimarlık dostları arasında bahse tutuşmalar da izlendi.

Ayrıca 1991’de Robert Venturi (1925 – 2018) taçlandırılırken eşi ve ortağı ve bir bakıma onun güçlü düşünsel desteği Denise Scott Brown’ın (d.1931) ödüllendirilmemesi, Venturi’nin kendisinin ödüllendirme kararını eleştirmesine neden oldu. Oysa aynı ödül üç yıl önce Gordon Bunshaft ve Oscar Niemeyer arasında paylaştırılmıştı.

Görevim süresince, birçok ödül törenine katıldım; tıpkı farklı önceliklerle ve Pritzker’in beş misli bir ödül parası veren Aga Khan Ödülü gibi, ödül törenleri mimarlık tarihinin efsanevi yerlerinde gerçekleşiyordu. Pritzker Ödülü’nün teklif ve gerçekleşme süreci farklıydı; yetkili yönetici bir ya da iki mimarı öneren dosya hazırlıyor ve jüri hep birlikte gidip adayın yapıtlarını inceliyordu. Ödül’ün yöneticisi ABD Ulusal Galeri’nin 1992’ye değin 23 yıl yöneticiliğini yapan J. Carter Brown (1934-2002) ile iki önemli ödülün yöneticileri olarak sıkı dost olmuştuk. 2003 yılına kadar 24 yıl boyunca ödüllendirilen hiçbir kadın mimar yoktu. Kendisine bir mektupta, mimarlık ortamında, Gae Aulenti, Zaha Hadid, Francine Houben (Mecanoo), Odile Decq, Yasmin Lari gibi iz bırakmış önemli kadın mimarlar olduğunu, bu yeteneklerin de değerlendirilmelerinin önemli olduğunu yazmıştım. Bana verdiği sıcak ve nüktedan yanıtında, kısaca “Suha, seni anlıyorum ama Pritzker Ödülü’nün önceliği eşey (cinsiyet) değil, yetenektir” demişti. 2004 Ödülü’nün Zaha Hadid’e verilmesi St. Petersburg’da olağanüstü bir şölen olmuştu. İzleyen yıllarda 5 kadın mimar daha bu onur listesine katıldı.

2025 Pritzker Ödülü’nü 1956 doğumlu Çinli Mimar Liu Jiakun’a veren jürinin, ikisi kadın üç üyesinin önceden Pritzker Ödülü kazananlar olması jürinin yenilenmesi süreci olarak çok olumlu. Bu yıl Alejandro Aravena (2016) Başkanlığı’nda ve Kazuyo Sejima (2010) ve Anne Lacaton’un (2017) olması da doğal bir süreklilik getirmekte. J. Carter Brown ve Martha Thorne’dan sonra, bu dönem yöneticisi Manuela Luca-Dazio.

Jaikun büyük düşünen ve mega düşünceleri yücelten “yeni Çin”in mimarı. Önce yine Çin’den Wang neredeyse molozun yeniden kullanılması ile görkemli yapılar tasarlarken Jaikun belki ancak, Brasilia’nın Oscar Niemeyer’inin çekincesiz aşırı modernliğe tutku bir mimar. Başarısı ise apaçık, kesinlikle “cesur yeni dünya”nın mimarı. Yine de 2008 büyük depreminden sonra, tüm acıların simgesi molozları düşüncesizce doğaya bırakmak yerine, özellikle tuğlaları mıcır kıvamında kırıp kullanarak yepyeni dışavurumlar yaratan bir mimar.

Bir sonraki yazı, “Pritzker Ödüllü Mimarlar ve Türkiye”.

2025 Pritzker Ödülü’nü alan Çinli Mimar Liu Jiakun.


Erlang kasabası Tianbao Mağara Bölgesinin Yenilenmesi, Suzhou, Jiakun Architects.


Kraliyet Fırın Tuğlası Müzesi, Suzhou, 2016, Suzhou Jiakun Architects


Erlang’da Tianbao Mağaralar Yöresinin Yenilenmesi, 2021, Luzhou, Suzhou Jiakun Architects


West Village, Suzhou Jiakun Architects.