Noktalama işaretlerinin zamanda yolculuğu

İngiliz yazar Claire Cock-Starkey’in yeni kitabı ‘Tireler ve Hashtag’ler noktalama işaretlerinin ve sembollerin binlerce yıl içinde nasıl geliştiğini ortaya çıkardı. Kitap, eski Mısır’da soru işaretinin doğuşuyla Roma’daki ‘ve’ anlamına gelen ‘&’ işareti dahil olmak üzere noktalama işaretlerinin binlerce yıllık ‘büyüleyici’ yolculuğun ardından günümüzde nasıl hayatımızın bir parçası haline geldiğini ortaya koydu. İşte, dini el yazmalarından, iş kayıtlarına ve edebiyat eserlerine kadar çoğunlukla katipler tarafından konulmasına karar verilen noktalama işaretlerinin ilginç serüveni...

Boşluk

Latince başlangıçta kelimeler arasında boşluk bırakılmadan büyük harflerle yazılmıştır. 8’inci yüzyıla gelindiğinde, İngiliz ve İrlandalı yazarlar, anadili Latince olmayanlar için deşifre edilmesini kolaylaştırmak için metinlerin arasına nokta koymaya başladılar. Daha sonra kelimeler arasında boşluklar koymanın Latince anadili olmayanlar için daha kolay anlaşıldığını fark ettiler.

Latincede önceleri boşluk ve noktalama yoktu.

Nokta

Boşluk kullanmaya rağmen hâlâ fikirleri ayırma veya bir düşüncenin sonunu belirtme sorunu vardı ve bu nedenle keşişler bir cümlenin sonunu işaretlemek için üç noktadan oluşan bir grubu birlikte kullanmaya başladılar. 636’da ölen Sevilla episkoposu Sevillalı İsidor tek noktayı veya belirgin sonu popüler hale getirdi.

Virgül

Virgül, başlangıçta dini metinleri yüksek sesle okumak için bir yardımdı. Yazarlar, nerede nefes alınması gerektiğini belirtmek için kelimenin üzerinde bir nokta kullandılar. Sonra, 12’nci yüzyılda, İtalyan bir bilim adamı olan Boncompagno da Signa, eğik çizgi veya virgül kullanmaya başladı. 1490’larda Venedik’teki en iyi yazıcı olan Aldus Manutius, yeni bir sembol icat etmeyi tercih etti; yarım daire biçimli virgül. İşaretin güzelliği ve sadeliği, hızla kuzeye yayıldı ve 1520’den itibaren İngilizce metinlerde görünmeye başladı.

Soru işareti

Soru işaretinin kökeninin meraklı bir kedinin kuyruğu şeklini kullanmayı seçen Antik Mısırlılardan geldiğine inanılıyor. Başka bir teori ise işaretin doğuşunu Latinceye dayandırır ve yazarların bunun bir soru olduğunu belirtmek için bir cümlenin sonunda soru anlamına gelen quaestio’nun kısaltılmış bir versiyonunu kullandığını varsayar. Zamanla bu kelime qo’ya kısaltıldı ve sonra sadece ‘q’ haline geldi. Daha sonra günümüzdeki soru işaretine dönüştü. Ancak her iki hikâye de metinsel kayıt tarafından tam olarak desteklenmiyor.

İki nokta üst üste

İngilizce ‘colon’ anlamına gelen iki nokta üst üste, uzuv anlamına gelen Yunanca kolondan türemiştir. Bu, işaretin bir cümlenin bölümlerini veya uzuvlarını cümleciklere ayırması olarak nasıl algılandığını gösterir. İngiliz yazar George Puttenham, İngiliz Poesie’nin Arte’sinde (1589) şiiri yüksek sesle okurken duraklamaların uzunluğunu tanımlamanın bir yolu olarak İngilizce’de ‘colon’ kelimesini ilk kez kullanan kişiydi. Virgül en kısa duraklama ve iki nokta üst üste iki kat daha uzun duraklama anlamına geliyordu.

Ünlem

İşaretin kökeni belirsiz, ancak en popüler hikâye, manastır yazarlarının adanmışlık metinlerinde neşe duyma alışkanlığından gelişmesidir. Latincede neşe kelimesi io’dur ve büyük harf I, O harfinin üzerine yazılmıştır. Bu neşe kısaltmasının, ilk basılmış metinlerde şaşkınlığı belirtmek için kullanılan işarete yavaşça dönüştüğü söylenir.

8. Yüzyıl’a gelindiğinde Latincede nokta kullanılmaya başlandı.

Kısa çizgi

Kısa çizginin kökeni matbaanın babası Johannes Gutenberg’e kadar izlenebilir.  Gutenberg  metni iki yana yaslı tutmak için bir sonraki satıra iterek zorla kırılan sözcükleri birbirine bağlamak için bir kısa çizgi ekledi. Gutenberg o kadar coşkulu bir şekilde kısa çizgiyi kullandı ki, işaret modern tipografide kalıcı oldu.

Hashtag

İşaretin kökenleri Orta Çağ yazarları tarafından Latince ‘libra pondo’ için kullanılan ve ‘ağırlık birimi pound’ olarak çevrilen kısaltmaya dayanır. Ancak bu bazen 16 olarak yanlış okunuyordu. Bu nedenle 14’üncü yüzyılda katipler, kelimenin kendisinin bir kısaltma olduğunu belirtmek için iki harfin üstünden bir çizgi çizmeye başladılar. Bu zamanla şimdi bilinen ‘hashtag’a doğru gelişti. İşaretin her yerde kullanılma yolculuğu, Bell Laboratuvarları tarafından yeni tasarlanmış telefon tuş takımında bir işlev tuşu olarak işaretin seçilmesiyle 1960’larda başladı. O zamanlar hash işareti gerçek bir işleve hizmet etmedi ve yine de standart daktilolara isteğe bağlı olarak eklendiği için tanıdıktı.

@

İşaretin ilk kullanımı, Floransalı bir tüccar olan Francesco Lapi tarafından 1536’da bir mektuba atfedildi. Lapi, @’i amforaların kısaltılması olarak ticari amaçlı kullandı.

&

Yazılı ‘ve’ işaretinin en eski örneklerinden biri İtalya’nın Pompeii kentinde bir duvardaki grafitilerde bulundu. Yaygın olarak kullanılmasına rağmen, 19. Yüzyıl’a kadar resmi olarak bir adı yoktu. 1700’lerden itibaren, İngiliz okul çocuklarına Latincede kullanmaları dikte edilince resmi bir ismi kondu.

İtalya’nın antik Pompeii kentindeki grafitilerde ve anlamına gelen & işaretine rastlandı.

Eski Anadolu Türkçesinde kullanılmış

Noktalama işaretlerinin Türkçede kullanımının her ne kadar Tanzimat Dönemi’nde başladığı kabul görmüşse de bazı işaretler, Türkçenin “Eski Anadolu Türkçesi” olarak isimlendirilen döneminde (13. Yüzyıl - 15. Yüzyıl) kullanılmıştır. Örneğin Dede Korkut hikâyelerinin el yazmalarında cümle sonunda büyükçe bir nokta işareti yer almaktadır. Yine 14. Yüzyıl’da bazı yazmalarda mısraların arasında virgüle benzer bir işaret konulduğu görülmektedir. Ancak genel kabul, gerçek anlamda noktalamanın ilk kez Tanzimat Dönemi’nde kullanılmaya başlandığı yönündedir. Şinasi’nin 1860’ta tefrika olarak yayımlamaya başladığı “Şair Evlenmesi” adlı tiyatro eserinde bazı noktalama işaretleri kullanılmış, Şinasi okurun yabancı olduğu bu işaretlerin anlamlarını da metinde açıklamıştır. Bu dönemde kullanılmaya başlanan noktalama işaretlerine gittikçe daha çok yer verilmiş, Cumhuriyet dönemine gelene kadar yazılı dilde yerleşmiştir.