Orhun Yazıtları'nda vardı ama görmedik! 1300 yıldır saklanıyor: 'Türkün muhteşem zihni'
Düşünmek, hissetmek, özlemek... Bunlar da birer fiil ama dil bilgisinde yerleri yok. Dil Bilimci Dr. Kuban Seçkin, Türkçede yıllardır görmezden gelinen 'mental fiiller'in izini Orhun Yazıtları'na kadar sürdü. Üstelik bu fiiller sadece dili değil, zihin dünyamızı da anlatıyor.
Fazilet Şenol / Milliyet.com.tr - "Ayakta durarak özlemek mümkün mü?" İlk bakışta sıradan bir dilbilgisi tartışması gibi duran bu soru, aslında zihinle kurduğumuza farkına varmadan dahil olduğumuz bir evreni işaret ediyor: Mental fiiller. Dil Bilimci Dr. Kuban Seçkin, Türkçenin yıllardır göz ucuyla dahi bakmadığı ama herkesin içinde taşıdığı bir meseleye işaret ediyor: "Eğer bir fiilin gerçekleşmesi için beden değil, yalnızca zihin gerekiyorsa o hâlâ fiil sayılmaz mı?"
Vurmak, atmak, oturmak gibi fiziki hareketleri anlatan fiiller ile düşünmek, anlamak, özlemek gibi tamamen zihinsel bir dünyada vuku bulan fiillerin neden hep aynı kategoride ele alındığı, bugün de tartışma konusu. Bugüne dek Türkçe dil bilgisi kitaplarında göz ardı edilen bu fiil türü, sadece eylemi değil zihni de tanımlayan bir sınıfa işaret ediyor. Üstelik bu eksiklik yalnızca bir teknik detay değil, aynı zamanda Türkçeyi ve onu konuşan toplumu anlama biçimimizi de etkiliyor. Dilin zihinsel işleyişle olan derin bağını, "Madem 'fiillerin gerçekleşme şekillerine göre' fiilleri sınıflandırıyoruz bu noktada sadece zihinde gerçekleşen düşünmek, özlemek gibi fiilleri neden diğerleriyle aynı değerlendirelim ki?" diyerek sorgulayan Dil Bilimci Dr. Kuban Seçkin konuyla ilgili şu ifadeleri kullandı:
"Türkçede yıllardır fiiller; iş, oluş ve durum olarak sınıflanır. Oysa zihinle gerçekleşen fiiller bu tabloda yok sayılıyor. Bu büyük bir eksiklik."
'GRAMERLE SINIFLANDIRILAMAZ'
Dr. Seçkin'e göre, mental fiillerin dildeki yeri sadece gramerle de sınırlandırılamaz. Bu, aynı zamanda bir zihinsel gelişim sorunudur. Çocukların dil ediniminde de bu fiillerin önemli bir yeri var. Yapılan araştırmalara göre, 1-2 yaş civarında yürümek, koşmak gibi hareket fiillerini kullanmaya başlayan çocuklar, 3-4 yaşlarına geldiklerinde anlamak, özlemek, hissetmek gibi soyut mental fiilleri de bilinçli olarak telaffuz etmeye başlar. Yani Kuban'a göre insan dili, zihinsel farkındalık arttıkça derinleşir ve bu derinlik, sözcüklere yansır.
Bir bebeğin dil gelişimi evresini dile uyarlayarak, 'Acaba Türkçe de bir bebek gibi ilk doğumunda bu tarz fiilleri kullanmamış ve 3-4 yaşlarına geldiğinde mi ilk defa mental fiilleri kullanmaya başlamıştı?' sorusunu soran Dr. Kuban Seçkin Türkçenin tarihine döndü ve ilk olarak Orhun Abideleri'ne uzandı. 'Türk Oğuz beyleri sözümü işice işitin/anlayın' diye başlayan bir metinde oldukça fazla farklı mental fiil örnekleri karşısına çıktı. Bu da demek oluyordu ki aslında Türkçenin 'ilk' yazılı belgelerinden daha önce de henüz keşfedilmemiş örnekleri olmalıydı. Çünkü hiçbir dil emeklemeden koşamazdı.
'BİRDEN FAZLA ANLAMA ATIFTA BULUNUYOR'
"Abidelerden öncesinin de var olabileceği zaten malumun ilanı, bu durum da başka bir araştırma konusu. Fakat dikkat çekmek istediğim husus, Eski Türkçe döneminde bile olsa bir fiilin birden fazla anlama, birden fazla zihinsel kategoriye atıfta bulunabilmesi" diyen Dr. Kuban Seçkin, konuyla ilgili araştırmalarını şöyle aktardı:
"Söz gelimi Köktürk metinlerinde “gör-” fiili, hem “böyle kolay erişilir bir yerde ebedî taş hak ettirdim, yazdırttım. Onu öylece görün ve öğrenin” örneğindeki gibi zihnin 'algı fiili' kategorisinde görülür. Hem de bir Uygur metninde “Fenayız, kötüyüz. Azı çoğu görmüştük. Asker sevk ettim der imiş” örneğindeki gibi zihnin 'idrak fiili' kategorisinde görülebiliyor. Temel anlamıyla mental sürecin algı aşamasında tercih edilen bu fiil, metaforlaşarak temel anlamından ayrılıp 'anlamak, fark etmek, sezmek, kavramak, idrak etmek, vb.' anlamlarında Eski Türkçe dönemi metinlerinde de kullanılabiliyor. Metinde azı veya çoğu görülüp, fark edip, anlayıp ona göre asker gönderilmiş bilgisi veriliyor. Ya da Kutadgu Bilig’de Yusuf Has Hacip, Ay-Toldı’nın diğer insanlardan farklı olduğunu anlamasını “ḥacib kördi ay toldı ḳılḳı yaŋı / erende aḍınsıġ kişide öŋi (Ay-Toldı’nın başkalarından farklı olduğunu/başka bir hal ve tavra sahip olduğunu gördü” şeklinde 'gö' fiili ile anlatabiliyor. Bunun bir benzerini söz gelimi İngilizcede de “Do you see what i mean? (Demek istediğimi anladın mı?)”, “She doesn’t see the point. (O, önemli noktayı anlamadı.)”, “You have to key in your password first. / Oh, I see. (Önce şifreni girmelisin. / Aa, anladım.” gibi görmek (to see) fiili anlamak (to understand) anlamında kullanılabiliyor. Sadece eski Türkçe metinlerinde değil diğer Türkî dillerde de mental fiiller var. Hatta Azerbaycan, Türkçesinde 'tefekkür fiilleri' adında, Tatar Türkçesinde 'hissî kavrayış fiilleri' gibi dilbilgisel kategoriler bile var."
'BAKMAK İLE GÖRMEK AYNI MI?'
Mental fiillerin ayrımının günlük dilde bile sezildiğini belirten Dr. Seçkin, şu ayrıma dikkat çekti: "Bakmakla görmek aynı şey değildir. Bakmak fiziksel bir harekettir, görmek ise zihinsel bir eylemdir. Baktığımız nesneleri algılar, içsel bir yorumla anlam dünyamıza dahil ederiz."
Kuban'a göre duymak pasif bir durumken, dinlemek aktif ve mental bir süreci ifade eder. Bu ayrımlar bile aslında mental fiillerin günlük hayattaki kullanımda varlığını ve önemini gözler önüne seriyor.
'TOPLUMUN ZİHİN DÜNYASINI YANSITIYOR'
"Toplumun dil kullanımı onun zihin dünyasının diline ne ölçüde yansıdığı da bir nevi gelişmişlik göstergesidir" diyen Dr. Kuban Seçkin, "Dolayısıyla emekleyen bir insanın kullanamadığı ancak belli bir olgunluğa eriştikten sonra bilinçli bir şekilde kullanabileceği fiil türü olan mental fiillerin kullanım sıklığı ilgili dilin 'koşup koşmadığı' hususunda bize bittabi fikir verebilir" ifadelerini kullandı. Mental fiillerin henüz müfredata resmi olarak girmediğine dikkat çeken Dr. Kuban Seçkin sözlerini şöyle noktaladı:
"Sözcükler toplumu yansıtan ayna niteliğindedir. Bozkır kültüründe yetişmiş ve kendi kültürlerini Anadolu’ya kadar taşıyıp geliştirmiş olan bizlerin hem toplum olarak standart yazı dilinde hem de bireylerin şahsî dil kullanımlarında yer alan mental fiiller ve bu fiillerin bilgisine sahip olmak ile toplumun 'gizli odalarında' saklanmış zihin dünyalarını gözler önüne serilecek. Özellikle sadece insan zihninin derinliklerinde gerçekleşen olayları dile dökmede kullanılan mental fiillerin tespit edilmesi, çeşitliğinin ortaya konması ve bunun müfredatta olması, temelde bir kültür taşıyıcısı olan dilin gelişmişliğinin ve nasıl gelişerek yaşamaya devam ettiğinin de bir göstergesi olacak."
