‘Bu şehri kim kurdu?’

MELİSA VARDAL- Hasip Akgül ve Hüseyin Ortak’ın hazırladığı “Ezilenler İçin İstanbul Gezi Rehberi”, İstanbul’un bilindik rotalarından saparak görünmeyen yüzüne yöneliyor. Rehber saraylar, köşkler ve yalılar yerine şehri emeğiyle var edenlerin, direnenlerin izini sürüyor. Yazarlar, belki Boğaz’ı hiç görmemiş, Taksim’de soğuk bir şeyler içmemiş emekçilerin İstanbul’un pasif özneleri olmadığını vurguluyor çünkü kadınlar, işçiler, gençler ve aydınlar; grevlerle, mitinglerle ve direnişlerle bu şehrin toplumsal belleğini inşa eden kurucu unsurlar. Kitap, bu iddiasını şehircilik raporları, dönem gazeteleri, savcılık iddianameleri, mahkeme dosyaları, adli tıp belgeleri ve tanıklıklara dayanan kapsamlı bir kaynakçayla destekliyor. “Görkem, aç sınıfın emeğindendir” diyen yazarlar, Bertolt Brecht’in “Okumuş Bir İşçi Soruyor” şiirinden ilhamla soruyor: “Yok muydu saraylardan başka oturacak yer dillere destan olmuş koca Bizans’ta?”

Sirkeci ilk durak

İlk rota Sirkeci’den Babıali’ye, oradan Sultanahmet Cezaevi’ne uzanıyor. “Kayıkçı kavgası” ve “ipsiz sapsız” gibi deyimlerin tarih sahnesine çıktığı mekânlarda dolaştıran rota; Sirkeci’nin liman kenti kimliğinden, işkence seslerinin yankılandığı San(a)saryan Han’a, Nâzım Hikmet’in gurbet macerasının başlangıcı olarak betimlediği tren garına kadar sürüyor. Bu güzergahta Tan Gazetesi baskını, Ara Güler’in ‘Hamallar’ fotoğrafı, yazarların uğrak mekânı Meserret Oteli gibi duraklar da yer alıyor. 100 yıl öncesinden bugüne bir zaman yolculuğu sunan bu rota Babıali Baskını, Sultanahmet Mitingleri ve Sultanahmet Cezaevi gibi durakların ardından Gülhane Parkı’nda son buluyor.

Kitaptaki diğer rota “İstanbul’un eski emekçi semtleri” olarak nitelendirilen Gedikpaşa’dan Yedikule’ye doğru ilerliyor. Kitap, “Tepe ne kadar dikse insanları o kadar yoksuldur” tespitiyle şehrin sınıfsal yerleşimine dikkat çekiyor. Dolapdere, Kasımpaşa, Kurtuluş gibi semtlerin sokaklarında gezdiren rota kadın işçilerin yoğun olarak çalıştığı Cibali Tütün Fabrikası’na da varıyor. Evi bu fabrikanın yakınında bulunan Orhan Kemal’in, 1970’lerde yazdığı “İstanbul’dan Çizgiler” kitabı da semtlerin izini süren rehberin kaynakları arasında.

Kolektif hafıza

Galata Köprüsü’nden başlayan rotada 15-16 Haziran 1970 işçi direnişi sırasında köprünün iki yana açılmasıyla kitlesel geçişin engellenmesi de anlatılıyor. Köprü, aynı zamanda Nâzım Hikmet’in açlık grevi için imza toplayan annesi Celile Hanım’a ve Aziz Nesin’in “Markopaşa”yı sırtında taşıyarak sattığı günlere tanıklık ediyor. Son durak ise Taksim Meydanı oluyor. Meydanın kolektif hafızada yer eden eylemler üzerinden önemine vurgu yapılıyor.

“Özgürlüklerin yeri: Beyazıt Meydanı”

“Meydanda bir ölü yatıyor, elinde ders kitabı: Turan Emeksiz” sözleriyle başlayan rota, Beyazıt Meydanı’nın öğrenci direnişlerine ve gençlik mücadelelerine mercek tutuyor. Nâzım Hikmet’in “Hürriyet Kavgası” şiirinden dizelerinin yankılandığı rota, 16 Mart 1978 katliamını ve halen İstanbul Üniversitesi’nde heykeli durmakta olan Turan Emeksiz’i anıyor. Bu bölümde meydanın aynı zamanda iktidar mücadelesinin bir sahnesi olduğu belirtilerek 31 Mart Ayaklanması’nı bastıran Rumeli Harekat Ordusu’nun komutanı Mahmut Şevket Paşa suikastine işaret ediliyor. Vedat Türkali, Atillâ İlhan gibi yazarların kitaplarına da yer verilen rotanın devamında, 31 Aralık 1961’deki ilk kitlesel işçi mitingine ev sahipliği yapan Saraçhane Meydanı’na da uğranılıyor.