Gezegen retrosu ne demek?

Bazı zamanlar Dünya’dan bakınca gezegenler gökyüzünde yön değiştirmiş gibi görünür. Örneğin Mars’ı ele alalım. 2005'te Mars’ın yaklaşık bir hafta aralıklarla çekilen 35 fotoğrafının üst üste eklenmesiyle oluşturulan bir kare var. Üstelik bunu yapan bizden biri: Türk astrofotoğrafçı Tunç Tezel. Onun yaptığı gibi, birkaç ay boyunca gezegenin arkasındaki yıldızlara göre konumunu gözlemlerseniz, Mars’ın bir süre doğuya doğru ilerlediğini, ama sonra karar değiştirip batıya doğru gittiğinin, sonra garip bir şekilde tekrar doğuya doğru gittiğini fark edersiniz.

Garip ve gizemli mi?

Peki bu durum göründüğü kadar garip ve gizemli mi? Hiç de değil. Aslında bu beklenen ve olması gereken bir durum. Kopernik, 1543 yılında Güneş merkezli evren modelini ortaya attığında, gökbilimcilerin artık gezegenlerin gerileme hareketleri için fazladan bir açıklama getirmelerine gerek kalmamıştı, çünkü bu modelde her şey kendiliğinden yerli yerine oturuyordu.

Bu gerileme hareketinin sebebi, Dünya’nın ve diğer gezegenlerin Güneş etrafında dönerkenki hızlarının farklı olması. Örneğin Mars, Satürn ve Jüpiter gibi dış gezegenler, Dünya’dan daha yavaş hareket eder; Merkür ve Venüs ise daha hızlı. Bu hız farkından dolayı Dünya’dan bakıldığında bazen gezegen ters yönde, yani geriye doğru gidiyor gibi görünür. Ancak gerçekte uzayda yön değiştirmezler, normal yörüngelerinde dolanıp dururlar.

Bir örnekle anlatalım

Dünya perspektifinden neden farklı göründüğünü size bir örnekle anlatacağım. Örneğin soldaki çemberlerin ortasındaki sarı daire Güneş’i, hemen ötesindeki iç çemberdeki mavi noktalar Dünya’yı temsil ediyor. Dıştaki çemberde kırmızı noktalarsa Mars’ı temsil ediyor olsun. (Ya da Jüpiter’i, ya da Satürn’ü, fark etmez.) Sağ taraftaki levha Dünya perspektifinden gökyüzünün bir temsili, etrafa serpiştirilmiş yıldızlar görüyorsunuz. Yıldızları gökyüzünde sabit kabul ediyoruz. (Aslında onlar da hareket ediyor ama çok çok uzakta oldukları için ancak binlerce yıl içinde gözle görülür bir hareket oluyor. Bu yüzden birkaç ay içinde gerçekleşen gerilemeyi anlamak için yıldızları rahatlıkla sabit kabul edebiliriz.)

Resmin üstündeki sayılar da zamanı temsil ediyor. Diyelim ki 1 zamanında Dünya ve Mars’ın uzaydaki konumları şekildeki gibi olsun. Bu sırada biz Mars’ı levhadaki 1 noktasında görüyoruz. Biraz zaman geçiyor ve gezegenlerin konumları 2’ye geliyor, biz ise Mars’ı levhadaki iki noktasında görüyoruz. Bu sırada Mars Dünya’ya göre geride kalmış. (Hatırlayın, Dünya daha hızlı hareket ediyor.) Bu yüzden gökyüzünde olması gereken yerin biraz daha gerisinde. Zaman ilerledikçe biz Mars’ı levhadaki sırayla 3 ve 4 konumlarında görüyoruz. Bir süre daha geçiyor, 5 konumuna geliyoruz ve bir de bakıyoruz ki Mars eski yönüne geri dönmüş. Yani olay tamamen bakış açısı ile ilgili. Gezegenlerin uzayda gerçekten yörüngelerini bırakıp tersi yöne gitmeleri gibi bir durum söz konusu değil. Örneğin Venüs’te yaşayan bir uzaylı varsa muhtemelen o da Dünya’nın gerileme hareketini gözlemliyordur.

"Önünüzden bir kara kedinin geçmesi..."

Peki gezegenlerin gerileme hareketi insanlık için ne ifade ediyor? Komedyen Groucho Marx’ın çok sevdiğim bir sözü var: “Önünüzden bir kara kedinin geçmesi hayvanın bir yere gitmekte olduğuna delalettir.” Eh, gezegenlerin gökyüzünde “retro” hareketine başlaması da onların kendi yörüngelerinde hiç şaşmadan masumca dolandıklarına delalettir.

Bilimle kalın...

Kaynaklar ve görseller: earthsky.org, wikipedia.org, apod.nasa.gov, twanight.org